Shet el filmlerinde kóp kórgenbiz, qandayda ayıplanıӯshı shaxs qolǵa tússe, onıń qamaqqa alınıӯ tiykarları hám ol qanday huqıqlarǵa ekenligi tusindiriledi. Sol qamaqqa alıw yamasa uslaw ӯaqtında “siz únsizlik saqlaw huqıqına ıyesiz, aytqan gáplerińiz sudta ózińizge qarsı qollanılıwı múmkin hám siz advokat jallaw huqıqına ıyesiz”, degen gápler derlik hámmemizdiń yadımızda qalǵan. Bul ápiwayı gáp sıyaqlı kóriniӯi múmkin, bıraq, “Miranda qaǵıydası” yurisprudenciyadagi ornı júda úlken xalıqaralıq dárejede tan alınǵan qaǵıyda esaplanadı. Usı qaǵıydaǵa kóre, jınayat isleӯde gúman qılınatuǵın shaxstı uslaw ӯaqtında hám soraw qılıwdan aldın oǵan protsessual huqıqları túsindiriliwi kerek. Kópshilik jaǵdaylarda, huqıq qorǵaӯ uyımları tárepinen ayıplanıӯshı shaxs qolǵa alınǵanda, ol ne ushın uslanǵanı hám qanday huqıqlarǵa iye ekenligi oǵan túsindirilmegenliginiń, onıń huqıqları támiyinlep berilmegenliginiń guwası bolamız. Huqıq qorǵaӯ uyımları óz atınan kórinip turıptı, olardıń tiykarǵı wazıypalarınan biri huqıqlardı qorǵaw esaplanadı. Solay eken, huqıq qorǵaӯ uyımlarınıń ózleri tárepinen bireӯdiń huqıqlarınıń buzılıӯı júdá uyatlı jaǵday. Shaxstı uslaw ӯaqtında oǵan túsinikli tilde onıń huqıqları hám uslap turılıwı tiykarları túsindiriliwi, ol qálegen waqıtta únsizlik saqlaw huqıqınan paydalanıwı, hár bir shaxs jınayat procesiniń hár qanday basqıshında, shaxs uslanǵanda bolsa onıń háreketleniw uqıplılıǵı huqıqı ámelde sheklengen waqıttan baslap óz tańlawına kóre advokat járdeminen paydalanıwı bulardıń hámmesi shaxstıń huqıqı esaplanadı. Shaxstıń joqarıda sanap ótilgen huqıqları áyne huqıqtı qorǵaӯ uyımları tárepinen uslaw hám tergew processinde buzılıӯı múmkin. Shaxstıń únsizlik saqlaw huqıqı insan huqıqlarına tiyisli xalıq aralıq hújjetlerde de sawlelengen. Usı kepillik Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar haqqındaǵı xalıq aralıq pakttiń 14-statyasındaǵı “ózine ózi qarsı kórsetpe beriwge yamasa ózin ayıplı dep tán alıwǵa májbúr etilmeӯ” qaǵıydasında jáne de rawajlandırılǵan. Atap ótiw kerek, “Miranda qaǵıydasi” búgingi kúnde barlıq mámleketler Konstitusiyası hám nızamlarında, insan huqıqlarına tiyisli xalıq aralıq hújjetlerde kópshilik mámleketler tarepinen tan alınǵan norma retinde belgilengen. Endi bul mámleketler qatarına Ózbekstan da qosıldı. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń bir neshe statyalarında “Miranda qaǵıydasi” normalari bekkemlenip qoyıldı. Atap aytqanda : Shaxstı uslaw sıyaqlında oǵan túsinikli tilde onıń huqıqları hám ustap turılıwı tiykarları túsindiriliwi shárt (27-statya). Gúmanlanıwshı, ayıplanıwshı yamasa sudlanıwshı óziniń ayıpsızlıǵın dálillewi shárt emes hám qálegen waqıtta únsizlik saqlaw huqıqınan paydalanıwı múmkin. Hesh kim ózine hám jaqın tuwısqanlarına qarsı gúwalıq beriwge májbúr emes. (28-statya). Hár bir shaxs jınayat procesiniń hár qanday basqıshında, shaxs uslanǵanında bolsa onıń háreketleniw erkinligi huqıqı ámelde sheklengen waqıttan baslap óziniń tańlawına muwapıq advokat járdeminen paydalanıw huqıqına iye. (29 -statya). Jınayat-processual nızamshılıǵı boyınsha shaxstıń ayıplı yamasa ayıpsızlıǵın dáliylleӯ minnetlemesi ayrıqsha juwapker lawazımlı shaxslarǵa júkletilgen. Yaǵnıy, dáslepki tergewde shaxsqa qarata ayıplaw tergewshi tárepinen járiyalanadı, sud dodalaӯında bolsa ayıplawdı prokuror qollap-quwatlaydı. Áyne usı normalar sebepli, shaxstıń ayıplı yamasa ayıpsızlıǵın dáliylleӯ tek usı lawazımlı shaxslar moynında. Gúmanlanıwshı, ayıplanıwshı, sudlanıwshı bolsa dáliylleӯ procesinde qatnasıwǵa májbúr emes. Eger qálese, shaxs uslanǵan waqtınan tap húkim shıǵarılǵanǵa shekem únsizlik saqlawı múmkin – bul onıń huqıqı esaplanadı. Ádette, ámeliyatta shaxs uslanǵanda yamasa oǵan qarata jınayat isi ashılǵanda ol aӯır ruӯxıy jaǵdayǵa túsip, ózin joǵatıp qoyadı hám óz huqıqların bilmeydi, bilse de tolıq ańlay almaydı. Bunday quramalı ruӯxıy jaǵdayda jınayatta aybı bar yaki joq ekenligin dáliylleӯ óziniń emes, tergew organlarınıń wazıypası ekenin túsinbegen puqaralar ózine qarsı kórsetpeler beriwi turmısta kóp ushırasıp turadı. Sol sebepli shaxs óziniń ayıpsızlıǵın dáliyllep beriwi shárt emesligi hám qálegen waqıtta únsizlik saqlaw huqıqınan paydalanıwı múmkinligi qaǵıydasınıń konstituciyalıq dárejede bekkemleniwi tergew organları tárepinen shaxstı májbúrlew yamasa oǵan hár qanday basım ótkeriw sıyaqlı unamsız hám nızamǵa qarsı jaǵdaylardan qorǵaydı. “Miranda qaǵıydasi” institutınıń konstituciyalıq bekkemleniwi jınayat isi qalıs tergeliwi hám tergew organları tárepinen hár qanday nızamǵa qarsı háreketler hám qadaǵan etilgen usıllar qollanılıwınıń aldın aladı, shaxstıń huqıqların támiyinlep beredi. Bul qaǵıydaǵa kóre shaxstıń huqıqları ol jaqsı túsinetuǵın tilde túsindiriliwi talap etiledi. Sonıń menen birge, usı qaǵıyda uslanǵan shaxsqa onıń huqıqları real támiyinleniwin kepilleydi hám oǵan qarata tergew organları tárepinen aldaӯ, nadurıs maǵlıӯmat beriw hám basqa hár qanday nızamǵa qarsı usıllar qollanılıwına jol qoymaydı. Bunnan kelip shıǵadı, “Miranda qaǵıydasi” insan huqıqları qorǵawı kepilligin kúsheytedi, uslanǵan shaxsqa qarata ele ayıbı tastıyıqlanbastan “jınayatshı”, “huqıqbuzar” retinde emes, bálkim jámiettiń aǵzası retindegi qádirin bekkemlewge huqıqıy tiykar bolıp xızmet etedi.
Jınayat isleri boyınsha Hókis rayonı sudınıń baslıǵı Seytanov Azat Ismaylovich
