Mámleketimizde insan huqıqlarınıń qorǵalıwı “Insan qádir-qımbatı ushın” tiykarında jańa basqıshqa kóteriw, sud hám huqıq qorǵaw organları jumısında shaxstıń huqıq hám erkinlikleriniń qorǵalıwınıń kepilliklerin kúsheytiw, sonday-aq olardıń huqıq qorǵaw uyımlarına bolǵan isenimin bekkemlewge qaratılǵan keń kólemli isler alıp barılmaqta. Sud-tergew ámeliyatı insan huqıq hám erkinligin qorǵawdıń kepilliklerin támiyinlew boyınsha nátiyjeli mexanizmler tolıq iske qosıldı. Jáne jınayat islegenlikte ayıplanǵan shaxstıń erkinlik hám jeke óziniń konstituciyalıq huqıqların sud arqalı isenimli támiyinlew ilajların kúsheytiw zárúrligi tuwıldı.
“Ózbekstan–2030” strategiyasında belgilengen jónelislerden kelip shıǵıp “Operativ-qıdırıw hám tergew jumısında shaxstıń huqıq hám erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin jáne de kúsheytiw is-ilajları haqqında”ǵı Prezident Pármanına tiykarlanıp 2025-jıldıń 1-yanvarınan baslap, jınayat isleri boyınsha rayon, qala sudlarında is baslandı. Pármanǵa baylanıslı tergew sudyasına tómendegi wákillikler berilmekte.
1. Hákimshilik huqıqbuzarlıq tuwralı islerdi kórip shıǵıw, bunda tergew sudyası tárepinen hákimshilik tuwralı islerdi kórip shıǵıw wákilligi ámeldegi Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı Kodekstiń 245-statyasında kórsetilgen statyalar hám jaǵdaylardan kelip shıqqan halda názerde tutılmaqta.
2. Jınayı iske tiyisli materiallar boyınsha sankciyalardı kórip shıǵıw – bunda tergew sudyası tárepinen qamaqqa alıw yamasa úy qamaǵı sıyaqlı sharanı qollaw menen baylanıslı ótinish xat, qamaqta saqlaw yaki úy qamaǵı múddetin sozıw máseleleri menen baylanıslı ótinishnama; pasporttıń (hárekettegi hújjettiń) ámel etiwin toqtatıp turıw haqqındaǵı ótinishnama; ólini eksgumaciya etiw haqqında ótinishnama; pochta telegraf jónetpelerin xatlaw tuwralı ótinishnama; tintiw ótkeriw haqqındaǵı ótinish xat; telefonlar hám basqa telekommunikaciya qurılmaları arqalı alıp barılatuǵın sóylesiwlerdi esitip turıw, olar arqalı berilgen xabardı alıw tuwralı ótinishnama; mal-múlkti xatlaw haqqındaǵı ótinish xatlardıń kórip shıǵılıwı názerde tutılmaqta.
3. Jınayı iske baylanıslı materiallar boyınsha májbúrlew sharaların qollaw-bunda tergew sudyası tárepinen ayıplanıwshını lawazımınan shetletiw tuwralı ótinishnama; shaxstı emlew ornına jaylastırıw haqqındaǵı ótinishnama; ayıplanıwshınıń emlew ornında bolıw múddetin sozıw tuwralı ótinishnaması; irkip turıw múddetin qırqsegiz saatqa shekem uzaytıw tuwralı ótinishnamanı kórip shıǵıwı názerde tutılmaqta.
4. Jınayı iske tiyisli materiallar boyınsha prokurordıń gúwá menen jábirleniwshiniń (puqaralıq dawagerdiń) kórsetpelerin aldınan bekkemlew tuwralı ótinish xatlardı kórip shıǵıw, bunda tergew sudyası tárepinen gúwá menen jábirleniwshiniń obektiv sebeplerge kóre (Ózbekstan Respublikasınan shetke shıǵıp ketiwi, olarda jınayat isin júrgiziwde qatnasıwın biykar etetuǵın awır hám dawamlı kesellik barlıǵı) isti sudqa shekem yaki sud procesinde keyin soraw etiw múmkin bolmay qaladı degen boljaw etiw ushın tiykarlar bar bolǵan jaǵdaylarda, olardıń kórsetpeleriniń aldın ala bekkemlep qoyılıwı múmkinligi názerde tutılmaqta.
Pármanda tergew sudyası óz jumısın erkin ámelge asırıwı, tek nızamǵa boysınıwı hám de tergew sudyası ádil sudlawdı ámelge asırıw menen baylanıslı bolmaǵan hár qanday wazıypalardıń moynına júkletiliwine jol qoyılmaslıǵı, tergew sudyasınıń shólkemlestiriw jumıslarına basshılıq etiw, Qaraqalpaqstan Respublikası sudı, wálayatlar hám Tashkent qalalıq sudları, Ózbekstan Respublikası Áskeriy sudı baslıqları tárepinen ámelge asırılıwı belgilenbekte. Sonday-aq, usı Pármanda jınayat isleri boyınsha sudqa shekem is júritiw waqtında tergew sudyası tárepinen processual qararlarǵa berilgen sankciyalar tek apellyaciya instanciyasında jeke tártipte qayta kórip shıǵılıw tártibinde de belgilew kózde tutılmaqta.
Juwmaqlastırıp aytqanda, sud-huqıq uyımındaǵı bul ózgerisler puqaralardıń huqıqın, erkinligin qorǵawda, máselen bir sudya tárepinen qamaqqa alıw yaki almaw sol sudyanıń ózi tárepinen kórip shıǵılıwın biykar etiwge, sonday-aq, huqıq qorǵaw uyımları hám sudlar tárepinen istegi barlıq jaǵdaylardı juwapkershilik penen tolıq, hár tárepleme qalıs kórip shıǵıwǵa tiykarlanıp, dálillerge durıs baha beriwge, hár jaqlama ádalatlı qarar qabıl etiliwi ushın keń múmkinshilikler jaratadı, jáne jaqınnan járdem beredi.
Azat Seytanov,
Ellikqala rayonı sudınıń tergew sudyası.
